नर्मदे हर

अहवाल

भारतीय संस्कृतीत आपण नद्यांना पवित्र मानतो. नद्यांमध्ये स्नान केल्यामुळे पापक्षालन होते असे मानतात तर नदीची परिक्रमा करण्याची देखील प्रथा आहे. रमेश व वर्षा संगमनेरकर आणि अभिजित व मीनल टोणगांवकर या मित्रमंडळ सदस्यांनी यशस्वी नर्मदा परिक्रमा केली. तेव्हा त्यांच्या अनुभवांचा लाभ इतरांना व्हावा या हेतूने मित्रमंडळाने त्यांची ऑनलाईन मुलाखत आयोजित केली होती. स्वप्ना सोमण यांनी मित्रमंडळाच्या वतीने त्यांची मुलाखत घेतली.

कार्यक्रमाची सुरुवात श्री. व सौ. टोणगांवकर यांनी नर्मदा कवच मधल्या काही ओळी म्हणून केली. त्यानंतर श्री. व सौ. संगमनेरकर यांनी नर्मदाष्टकची दोन कडवी म्हटली. मुलाखतीची सुरुवात अशा चांगल्या स्पंदनांनी झाली.

अभिजित व मीनल यांनी २८०० किलोमीटर्सची नर्मदा परिक्रमा १०३ दिवत संपूर्ण चालत पूर्ण केली. मागे कैलास यात्रा देखील त्यांनी तीन आठवड्यात चालून पूर्ण केली होती. परंतु जवळजवळ साडे तीन - चार महीने घरापासून दूर राहण्याचा निर्णय घेणे कठीण होते. रमेशकाका आणि वर्षाकाकू यांनी बसने नर्मदा परिक्रमा १६ दिवसात पूर्ण केली. निवृत्तीनंतर गिरनार यात्रा, कर्दळीवन यात्रा अशा कठीण यात्रा पूर्ण केल्यावर त्यांनी नर्मदा परिक्रमा केली. चालत किंवा बसने परिक्रमा केल्यास त्याचा मार्ग कसा असतो ते त्यांनी विषद करून सांगितले.

नर्मदा परिक्रमा, ही उचलायची असते हे नव्यानेच कळले. बरे, परिक्रमेला चालायला सुरुवात कधी करावी, बरोबर काय काय गोष्टी असणे आवश्यक आहे, पोशाख कसा असावा, दंडाचे महत्त्व काय असते अशा बऱ्याच गोष्टी कळल्या. जिथे वाटेत रात्री मुक्काम करायचा तिथले आश्रम, डोक्यावर फक्त छप्पर असले की झाले अशा मानसिकतेपर्यंतचा प्रवास, एक बाई म्हणून काय काय गोष्टींना सामोरे जायला लागले ते मीनल यांनी सांगितले. दिवसभर २५-२७ किलोमीटर्स चालून दमल्यावर कधी कधी सदाव्रत घेताना दगड, सरपण गोळा करून, चूल मांडून, ती पेटवून मग स्वयंपाक करणे, पहाटे चार वाजता इतर कुणी उठायच्या आत गार पाण्याने आंघोळ उरकून घेणे असे अनेक अनुभव सांगितले. लोकांनी भरपूर प्रेम दिले. परिक्रमावासी म्हणून लाडही केले. अभिजित म्हणाले की, कायम आपण दात्याच्या भूमिकेत आयुष्य जगलेले असतो पण परिक्रमेत कायम घेत असतो, याचक बनतो. लोक आपल्याला नव्हे तर नर्मदा मैयासाठी देतात. अगदी ५ रुपये, पपई, विडी, शाल असे जे काही देतील ते घ्यायचे असते, नाही म्हणायचे नाही. आपणहून काही मागायचे नाही. अनेक लोकांशी नाती जुळली. रस्ता चुकलो तरी मैया रस्ता दाखविते. भैरवबाबा म्हणजे एखादा कुत्रा आपल्याला साथ देतो.

असाच अनुभव रमेश काकांना देखील आला. रस्ता चुकल्यावर नर्मदा मैयानेच त्यांची मदत केली. सहप्रवासी लोकांशी त्यांचे चांगले ऋणानुबंध जुळले. नदीकडे बघण्याचा तिथल्या लोकांचा दृष्टिकोन खूप भावून गेला, मैया आहे, सांभाळून घेईल हा विश्वास त्यांच्यात खोलवर रुतला आहे. वर्षा काकूंनी एक रोमहर्षक प्रसंग कथन केला. नेमलेश्वर इथे समुद्रातून ६० किलोमीटरचा प्रवास करावा लागतो, एका उघड्या साध्या बोटीतून. भरती आली तरच तो होऊ शकतो. जिथे वीस ते पंचवीस माणसे राहू शकतील अशा बोटीत पस्तीस माणसे कोंबली. मध्यरात्रीची वेळ, अमावास्येनंतरचा दुसरा दिवस, लाटांनी देखील चिंब भिजायला होत होते. जीव मुठीत धरून त्यांनी थोडाथोडका नव्हे तर तब्बल तीन तास तसा प्रवास केला. पहाटे सहा वाजता बोटीतून उतरल्यावर त्यांना उषेचे जे रंग दिसले त्याने त्यांचा सर्व थकवा पळून गेला.

नर्मदा परिक्रमा पूर्ण झाल्यानंतर एका डोळ्यात कृतार्थतेचा आनंद आणि दुसऱ्या डोळ्यात विरहाचे दु:ख अशा संमिश्र भावना अनुभवायला आल्याचे चौघांनीही सांगितले. वर्षा काकूंनी त्यांच्या अनुभवांवर एक e-book लिहिले आहे, ‘नर्मदे हर, नर्मदा परिक्रमा एक अनुभूति’. शिवाय मित्रमंडळ कट्ट्यावर सुद्धा त्यांनी लेखमाला लिहिली आहे. अभिजित यांनी देखील ‘दोन बुद्धीवाद्यांची नर्मदा परिक्रमा’ हे e-book लिहिले आहे. सर्वानी आवर्जून ही दोन्ही पुस्तके वाचावीत. स्वप्ना यांनी योग्य प्रश्नांच्या माध्यमातून चौघांनाही बोलते करत मुलाखतीचा कमी वेळ असून देखील जास्तीत जास्ती माहिती करून घेण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला. तांत्रिक बाजू नरेन नंदे आणि श्वेता पानवलकर यांनी उत्तमरीत्या सांभाळली. त्यामुळे रसिकांना एक चांगला कार्यक्रम बघायला मिळाला. मित्रमंडळ कमिटीचे आभार!