आकाश झेप भाग १५: हवाई जहाज (Airship)

 

हवेपेक्षा हलक्या विमानाला 'एरोस्टॅट' (Aerostat) म्हणतात, आणि हवाई जहाज (Airship or Dirigible Balloon) हे एक प्रकारचे हवेपेक्षा हलके विमान (Aerostat) आहे, जे स्वतःच्या सामर्थ्याने हवेतून मार्गदर्शित प्रवास (Navigate) करू शकते. एरोस्टॅट्स आजूबाजूच्या हवेपेक्षा कमी दाट (Dense) असलेल्या 'उद्वाहक वायू' (Lifting Gas) मधून 'उत्थान (Lift) मिळवतात.

हवाई जहाज (Airship)

'एरोनॉटिक्स'मध्ये, फुगा हा एक शक्ती नसलेला 'एरोस्टॅट' आहे, जो त्याच्या उत्प्लावनामुळे उंच राहतो किंवा तरंगतो. एक फुगा मोकळा असू शकतो, वाऱ्यासह हलतो किंवा एका निश्चित बिंदूवर जोडलेला असू शकतो. हे 'हवाई जहाजा'पेक्षा वेगळे आहे, जे एक 'पॉवर एरोस्टॅट' आहे जे नियंत्रित पद्धतीने हवेतून स्वतःला चालवू शकते.

फुगे (Balloons)

गरम हवेचे फुगे (Hot air balloons) ही पहिली हवाई (Airborne) बुद्धिमत्ता, पाळत ठेवणे आणि टेहळणी (Intelligence, Surveillance, Reconnaissance - ISR) प्रणाली होती. त्याचा जाहिरात, पर्यटन, कॅमेरा प्लॅटफॉर्म, भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण आणि हवाई निरीक्षण असहा अनेक कामांसाठीही उपयोग होतो. गरम हवेच्या फुग्यानंतर 'हायड्रोजन एअरशिप', 'हेलियम एअरशिप' आणि 'ब्लिम्प' (pressure airship) आले. इतर कोणत्याही हवाई वाहनाच्या संदर्भात या हवाई जहाजांचा मुख्य फायदा पर्यावरणीय स्वरूपाचा आहे. इतर कोणत्याही हवाई वाहनाच्या तुलनेत त्यांना उड्डाणात राहण्यासाठी कमी ऊर्जा लागते. बॉम्ब टाकण्यासाठीचे शस्त्र म्हणून हवाई जहाजाची शक्यता युरोपने पहिल्या महायुद्धामध्ये ओळखली होती. दुसऱ्या महायुद्धामध्ये अमेरिकेनेही त्याचा वापर केला. विमानचालनाच्या (Aviation) प्रगतीसह, हवाई जहाज हा मूलभूत, कमी-नियंत्रित प्रकार मनोरंजनाच्या हेतूंसाठी वापरला गेला. हवाई जहाजे आता मोठ्या मालवाहू आणि प्रवासी वाहतुकीसाठी वापरली जात नसली तरी, तरीही ती जाहिरात, प्रेक्षणीय स्थळे पाहणे, पाळत ठेवणे, संशोधन आणि वकिली यांसारख्या इतर कारणांसाठी वापरली जातात. रिमोट-नियंत्रित (आरसी) एअरशिप, एक प्रकारची मानवरहित हवाई प्रणाली (UAS) म्हणून गणली जाऊ लागली आहे.

'एरोस्टॅट्स च्या तुलनेत 'डिरिजिबल एअरशिप'

हवाई जहाजाचे धड (Envelop) म्हणजे एक वायूपिशवी (Airbag). सामान्यत: धडाखाली जोडलेले एक किंवा अधिक 'गोंडोला' (Gondola) असतात. 'गोंडोला' म्हणजे एक कार जी हवाई जहाजाखाली लटकते आणि त्यात मोटर्स, प्रवासी आणि इतर उपकरणे असू शकतात.

'गुड इयर' कंपनीचे 'ब्लिम्प'

हवाई जहाजाचे मुख्य प्रकार 'गैर-कडक, अर्ध-कडक आणि कडक (non-rigid, semi-rigid, rigid) आहेत. गैर-कडक हवाई जहाजांना सहसा 'ब्लिम्प्स' म्हणतात, ते त्यांचा आकार राखण्यासाठी अंतर्गत हवेच्या दबावावर अवलंबून असतात. 'अर्ध-कडक हवाई जहाज' हे अंतर्गत दाबाने धडाचा आकार राखतात, परंतु त्याला काही प्रकारची आधारभूत संरचना असते, जसे की एक स्थिर किल (Fixed keel), त्यास जोडलेले असते. हवाई जहाजांमध्ये बाह्य संरचनात्मक चौकट असते जी आकार राखते आणि सर्व सांगाड्याचा भार वाहते, तर 'उद्वाहक वायू' एक किंवा अधिक अंतर्गत वायू-पिशवीमध्ये असतो. 'कडक हवाई जहाज' प्रथम 'काउंट झेपेलिन' यांनी उडवल्या होत्या आणि बांधलेल्या बहुतेक कडक हवाई जहाज त्यांनी स्थापन केलेल्या 'लुफ्तशिफबाऊ झेपेलिन' कंपनीने तयार केल्या होत्या. परिणामी, कठोर हवाई जहाजाला अनेकदा 'झेपेलिन' म्हणतात.

'प्रोग्रॅम इन एअरशिप डिझाईन अँड डेव्हलपमेंट' (PADD) हा २००१ मध्ये आय. आय. टी - बॉम्बे येथे सुरू करण्यात आला आहे. तसेच भारतीय संरक्षण खात्यातील Aerial Delivery Research and Development Establishment (ADRDE) - ही संस्था एक 'मानवरहित स्मॉल एअरशिप सिस्टम' (USAS) विकसित करत आहे.मित्रांनो, 'द रेड टेन्ट, मास्टर ऑफ द वर्ल्ड, फिलिबस, झेपेलिन, द एरोनॉट्स' (२०१९) हे काही चित्रपट तुम्हाला ती हवाई जहाजाची, मोठ्या फुग्यांची सफर अनुभवायला मदत करतील.

(संदर्भ: विकिपीडिया, संबंधित कंपन्यांची अधिकृत संकेतस्थळे, आणि इंटरनेट)

राकेश शांतीलाल शेटे

विमानशास्त्र अभियंता, बेंगलोर

संपर्क: 8951655367