थेट निसर्गातून - गांडूळ आख्यान

जगात माझ्यासारख्या "चिवित्र" लोकांना गांडूळ आवडतं हे अनेकांना माहीत आहेच, पण बहुतेकांना त्याची शास्त्रीय माहितीच नसते. म्हणून आज खऱ्या गांडुळाची खरी शास्त्रीय माहिती.

लोकांना गांडुळांच्या काही जाती आहेत हे माहीतच नसतं. कुणाला किती जाती माहीत आहे असं मी कुचकटपणे विचारणार नाही. पण खरतर तीन प्रकारची गांडुळं असतात आपल्याकडे. यातलं पहिलं गांडूळ म्हणजे जमिनीच्या वरच्या थरावर रहाणारं एपिजीअल [ पेरिओनिक्स एक्सकॅव्हॅट्स ] गांडूळ. हे गांडूळ फ़क्त जमिनीच्या पृष्ठभागावरचे सेंद्रिय पदार्थ खाऊन टाकतं. ओला कचरा साफ़ करताना हे साहेब आपल्याला नेहेमी दिसतात. हे गांडूळ रंगाने जांभळट लाल असतं नि स्पर्शाला स्लाईटली खरखरीत लागतं. ह्याच्या शरीराची दोन्ही टोकं आधी करपट काळसर रंगाची असतात आणि शरीर एकदम स्लीक म्हणजे सडसडीत नि साधारण ८ ते १० सें.मी. लहान असतं. हे गांडूळ इतर गांडुळांपेक्षा चपळ तर असतंच, पण त्याची प्रजननशक्तीपण भरमसाठ असते. म्हणूनच याला गांडूळखतासाठी उपयुक्त समजलं जातं.

मातीच्या वरवरच्या थरात रहणारं ‘अनसेनिक’ हे दुसऱ्या प्रकारचं गांडूळ’ [लॅपिटो मॉरेटी] खोदकाम करताना आपल्याला अनेकदा दिसतं. या गांडुळाला टाकाऊ पदार्थ आणि ओला हिरवा कचरा, म्हणजेच पानांच कचरा खायला लागतो. अनसेनिक गांडुळाचं अंग चांगलं चकचकीत तर असतंच, पण हे महाराज लठ्ठही असतात. स्पर्शाला हे रबरासारखं लागतं. राखाडी पांढरट असलेलं हे गांडूळ पहिल्यापेक्षा जास्त लांब असतं. साधारण १५ ते १६ सेमी लांब होणारं अनसेनिक गांडूळसुद्धा गांडूळ खतप्रकल्पात वापरलं जातं.

रहाता राहिला तिसरा प्रकार म्हणजे ‘एण्डोजेइक गांडुळं’ जी मातीच्या आत आत खूप खोल रहातात. ही आपल्या नजरेस जास्त पडत नाहीत, कारण ह्यांचा आपल्याशी जास्त .पाला पडता नही.

माझ्या लहानपणी यच्चयावत मुलांनी केलेली गोष्ट म्हणजे गांडुळांवर मीठ टाकून पहाणे. आता हे खूप क्रूर वाटतं पण सगळ्यांनी केलेलं असत. अगदी मीही केलाय हा प्रकार. तेव्हा गांडूळ तडफ़डायच. ते का तडफडायचं हे हल्लीहल्ली कळालं. गांडूळाचं शरीर जास्तीतजास्त ओलसर असतं कारण ते त्वचेमार्फ़त श्वसन करतं. याचसाठी त्यांची त्वचा अजिबात कोरडी पडून चालत नाही. म्हणजे जर त्वचा कोरडी झाली किंवा तिच्यातला चिकटपणा कमी झाला तर गांडूळ मरून जातं. उदाहरण द्यायचं झालं तर , कुठल्याही गांडुळाला टिपकागदावर ठेवलं तर ते लगेच मरून जातं कारण त्याची त्वचा कोरडी होते नि त्वचेतला ऑक्सिजन संपला की काम खतम! गांडुळांना खारट पाणी पण सोसत नाही. याचं कारण अनेकांना माहीतच नसतं. गांडूळ पाण्यात जास्त दिवस राहू शकत नाही, कारण त्यांची जी विष्ठा असते ना, त्यातून अमोनिया बाहेर पडत असतो नि हा पाण्यात जमला की पाणी विषारी होऊन गांडूळ मरून जातं.

निसर्गात ही गांडूळ कंपनी मोठ्या संख्येने आढळते. बहुतांश लोकांना माहीतच नसतं की गांडुळाला पिल्लं कशी होतात? या अज्ञानामागची गम्मत म्हणजे गांडूळ उभयलिंगी आहे. म्हणजे तो नाही की ती नाही! ज्याला इंग्रजीत हर्माफ्रोडाइट (hermaphrodite) म्हणतात. हर्माफ्रोडाइट असणे म्हणजे हिजडेपण किंवा दर्जाहीन भाषेत छक्का असणे नव्हे, तर एकाच शरीरात दोन्ही लिंगांची पूर्तता असणे. असा जीव जो स्वतःच स्वतःची संतती निर्माण करू शकतो. गांडूळ-किडा-मुंग्या काय अभ्यासायच्या? असा तुच्छ विचार केल्यास निसर्गातल्या अशा महत्त्वाच्या माहितीपासून आपण वंचित रहातो. तर असं हे हर्माफ्रोडाईट- पौरुषसंपन्न आणि स्त्रीत्वसंपन्न गुणांनी संपन्न असलेल पूर्ण वाढ झालेलं गांडूळ मीलनानंतर त्याच्या कातडीचा जास्त वाढलेला भाग, म्हणजे ‘क्लिटेलम’ टाकून देतात नि त्याचा कोष बनवतात. हा कोष दोन आठवड्यांनी उबून त्यातून चिंटुकली गांडुळं बाहेर येतात. प्रत्येक कोषातून साधारण ३ पिल्लं जन्मतात. ही पिल्लं पूर्ण वाढ होण्यासाठी, म्हणजेच पुनरुत्पादनासाठी साधारण १५ ते १८ दिवस लागतात. यांचं आयुष्य अवघं सहा ते बारा महिने एवढंच असल्याने त्यांची संख्या पटापटा वाढण्यासाठी निसर्गाने केलेली किमया आहे. गांडुळांना शत्रू फ़ार! बेडूक, साप, पक्षी, सरडे, चिचुन्दरी आणि हल्ली माणूसदेखील यांना खातो. ह्या सगळ्यामुळे गरीबाला स्वसंरक्षण म्हणजे लपून बसणे. रात्रीच्या कमी वर्दळीच्या वेळी जमिनीतून ही कंपनी बाहेर येते.

जाताजाता सांगायचं म्हणजे, गांडुळाचे उपयोग खूप आहेत जे मी सांगायला नकोच. ज्या जमिनीत गांडूळ नाही ती जमीन अगदी मृतच म्हणायला हवी. शेताची नांगरणी करून शेत लावल्यावर तरारलेल्या पिकाला पुन्हा नांगरता येत नाही राव... मग अशा वेळेस मुळांपाशी हवा खेळती ठेवण्याचं काम हे आपले गरीब मित्र करतात. गांडूळ मातीत खाली खाली जातं. ह्याने मातीत छिद्रे तयार होऊन माती सच्छिद्र होते, हवा खेळती राहून मातीतला पाण्याचा माव वाढतो. गांडुळाने माती खाऊन पचवलेला पाचोळा, माती पचून विष्ठेतून बाहेर पडतो नि हेच बनतं गांडूळ खत. ह्या गांडुळांचा आणि जंगलांचापण घनिष्ट संबंध असतो. शेत नांगरण्याच काम माणूस करतो पण जंगल नांगरण्याचं काम ही गरीब मंडळी करतात.

तर असं हे परोपकारी गांडूळ. इति गांडूळ आख्यान समाप्तम!

रूपाली पारखे